حاصل این توسعه و پیشرفت تشکیل دهکده جهانی است که در آن، انسان‌ها هرچند بسیار به هم نزدیک شده و از ناامنی بی‌خبری رهایی یافته‌اند، اما در مقابل به خاطر ظهور پدیده جهانی‌شدن به ویژه در حوزه فرهنگ، با ناامنی جهانی مواجهند.
انقلاب اطلاعات و فناوری رایانه‌ای و ارتباطات، جامعه جهانی را به واسطة توسعه پیشرفت در حوزه وسایل ارتباطی، در دو بُعد زمان و مکان متراکم کرده است. حاصل این توسعه و پیشرفت تشکیل دهکده جهانی است که در آن، انسان‌ها هرچند بسیار به هم نزدیک شده و از ناامنی بی‌خبری رهایی یافته‌اند، اما در مقابل به خاطر ظهور پدیده جهانی‌شدن به ویژه در حوزه فرهنگ، با ناامنی جهانی مواجهند. زیرا هویت فرهنگی و دینی جوامع از سوی تهاجم فرهنگی تهدید می‌شود. (افتخاری، 1380، ص33)
در عرصه فرهنگ با توجه به پیشرفتهای حیرت‌انگیز تکنولوژی ارتباطات و بخصوص ماهواره و اینترنت، نه پرد‌ه آهنین شوروی حافظ و دافع است و نه دیوار بلند چین، زیرا همه فرهنگها تنها از طریق داد وستد با فرهنگهای دیگر سرزندگی، زایایی و نیرومندی می‌یابند. از این رو فرهنگ اسلامی- ایرانی در شرایط کنونی در صورتی می‌تواند در چالش با فرهنگهای پیش روی خود ایستادگی کند که به داد وستد دلیرانه با آنها بپردازد و به معنای واقعی کلمه، تجدید حیات کند. یعنی با تولید پیام از متن فرهنگی خود[1] و با توجه به زمینه های شناختی فرهنگ مقابل به تعامل و مذاکره بپردازد.
منظور از ارتباط دلیرانه، شجاعت در برخورد با اندیشه های دیگر است چنانکه آیه کریمه می فرماید « الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»(الزمر/18) که قطعا اندیشه برتر مورد قبول واقع می شود هر چند باید به شیوه و شکل ارائه برای مقبولیت عام هم توجه داشت[2] زیرا اندیشه برتر باید خود را مورد قبول همگان قرار دهد و برای اینکار روش ها و شیوه ها تبلیغات[3] رایج شده است.
البته شرایط امروز تبادل اطلاعات و ارتباطات بین الملل در جریانی ناعادلانه از سوی غرب به شرق هجمه آورده و در چهارچوب نظریه امپریالیسم رسانه ای، رسانه های قدرتمند غرب تلاش بر فراگیری ارزش ها و خواسته های زندگی غربی در جهان دارند و بخصوص جهان اسلام که فرهنگی برآمده از دین اسلام دارد در مقابل این جریان رسانه ای مورد هجمه قرار گرفته است[4]. پروژه هایی همچون اسلام هراسی در جریان اطلاع رسانی و فیلم های سینمایی، توهین به مقدسات در مطبوعات و تحریک افکار عمومی بر تعامل جهان اسلام با تروریسم بین المللی نشانه هایی از هجمه های برنامه ریزی شده ارتباطی-فرهنگی در رسانه های غرب است.
جریان اطلاعات در عصر حاضر سبب ایجاد تغییرات جدیدی در قدرت بین الملل شده است. جوزف نای (Joseph Nye) استاد روابط بین الملل دانشگاه های آمریکا در سال 1990 پیش بینی کرده بود که منابع قدرت در قرن 21 احتمالا تغییرات عمده ای را به خود می بیند. زیرا اثبات قدرت حتی دیگر در گروی منابع قدرت هم نیست بلکه در توانایی تغییر رفتار دولت های دیگر است. (نای، 1382: 366) قدرت نرم از دید او، شیوه ای جدید از اِعمال قدرت در مقایسه با شیوه های سنتی است که موجب می شود یک کشور کاری کند تا کشورهای دیگر، همان چیزی را بخواهند که او می خواهد. وی این را قدرت متقاعد کننده هم می خواند. از دید او، منابع قدرت نرم برای آمریکا عبارتند از جذابیت ایدئولوژیک(بمعنای جهانشمول بودن ارزش های آمریکایی)، شرکت های چند ملیتی(که تصویرگر آمریکای ایده آل هستند) و فرهنگ آمریکا.(نای، 1382: 377-378) اساس قدرت نرم بر اطلاعات، دانش و چگونگی بکارگیری و تبادل اطلاعات است.
شاید تناظری میان «تبلیغات دینی» برای اشاعه پیام دین و همچنین «صدور پیام انقلاب اسلامی» از سوی حضرت امام با مفهوم «قدرت نرم» بتوان برقرار کرد اما باید توجه داشت که تکیه تبلیغات دینی بر فهم و تعقل و بصیرت مخاطب برای پذیرش حق است در صورتی که قدرت نرم با تعریف آمریکایی آن از هیچ روشی در تحریک احساسات و گرایشات و شهوات برای تحمیل خواسته خود دریغ نمی کند. به هر حال تا نقشی فعال در چرخه ارتباطات جهانی در دو حوزه تولید پیام و ارتباط گیری با دیگران صورت نگیرد نمی توان از هجمه اطلاعاتی و فرهنگی نجات یافت.
شاید اینترنت مهمترین تکنولوژی ارتباطی است که تحولات پیچیده ای را در تعامل فرهنگ ها رقم زده است. فضای سایبر برای کارگزاران و پیام رسانان دینی موقعیتی بشمار می رود که هم جنبه های مثبت دارد و هم منفی؛ یعنی هم می تواند بعنوان فرصتی برای ایشان بوجود آید و هم تهدید و این به عملکرد ایشان بستگی دارد که تا چه اندازه در این فضا فعالیت می کنند و حضور خود را نشان می دهند.
چهار ویژگی مهم فضای مجازی: 1) افزایش تولید اطلاعات و سرعت انتقال و مبادله اطلاعات که موجب دستیابی آسان و فراگیر به آن می شود. 2) رقابت در تولید اطلاعات و جلب مخاطب بسیار شدید تر است. 3) فرستنده و مخاطب مجهولند و فقط تصویر وجود دارد، بنابراین نمی توان مابازای رفتاری در مورد اطلاعات پیدا کرد. 4) شرط بقا و زنده ماندن در محیط سایبر قدرت تعامل با مخاطبان و رقابت با دیگر تولید کنندگان اطلاعات است، بنابراین شاهد گورستان عظیمی از سایتها و وبلاگها در محیط سایبر هستیم.
ایفای نقش در این عرصه وظیفه تک تک مردم است چنانکه امام صادق علیه السلام می فرمایند: «کُونُوا لَنَا زَیْناً، وَ لَا تَکُونُوا عَلَیْنَا شَیْناً»(امالی صدوق، ص400) زینت ما در برابر دیگران باشید و موجب سرافکندگی ما نشوید... به عبارت دیگر امام علیه السلام از ما می خواهد در گفتار و کردار خود دیگران را به مکتب حق جلب کنیم. همچنین باید یکی یکی و گروه گروه اقدام کرد و ناامید نشد زیرا خداوند متعال برکت و قدرت خود را بر همین اراده ها و تلاش ها قرار داده است. « قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى»(سبأ/46) شما را تنها به یک چیز اندرز می‌دهم، و آن اینکه: دو نفر دو نفر یا یک نفر یک نفر برای خدا قیام کنید.
قدرت ایمان به خدا، اراده ها را محکم و ظاهر پولادین دشمن را کوچک می کند که بالاخره برتری حاصل می شود. «یا أَیهَا النَّبِی حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ یکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یغْلِبُوا مِائَتَینِ وَإِنْ یکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یفْقَهُونَ» (الأنفال/65) ای پیامبر! مؤمنان را به جنگ (با دشمن) تشویق کن! هرگاه بیست نفر با استقامت از شما باشند، بر دویست نفر غلبه می‌کنند؛ و اگر صد نفر باشند، بر هزار نفر از کسانی که کافر شدند، پیروز می‌گردند؛ چرا که آنها گروهی هستند که نمی‌فهمند!
و اما استراتژی اسلامی-ایرانی در جنگ نرم چه خواهد بود؟
قرآن در خطابی به پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) ارتباط مسلمانان با اهل کتاب را در رویکرد دعوت و تبلیغ ترسیم می کند: «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلى کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُون»(آل عمران/64) بگو: «اى اهل کتاب! بیایید به سوى سخنى که میان ما و شما یکسان است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزى را همتاى او قرار ندهیم و بعضى از ما، بعضى دیگر را- غیر از خداى یگانه- به خدایى نپذیرد.» هر گاه (از این دعوت،) سرباز زنند، بگویید: «گواه باشید که ما مسلمانیم!»
آنچه که میان اسلام و دیگران پیروان ادیان مشترک است، وجود خدای یکتاست. در حقیقت این آیه می فرماید، از همین وجه مشترک آغاز کنید و بر سلطه گری سرمایه داران با نشان دادن معادله های قدرت و سلطه آنها بر دیگران، مردم را آگاه کرده و به اسلام بخوانید.
در این مسیر از حکمت و موعظه و جدال احسن استفاده کنید. «ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ»( النحل/125) با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن! پروردگارت، از هر کسی بهتر می‌داند چه کسی از راه او گمراه شده است؛ و او به هدایت‌یافتگان داناتر است.» حکمت در برابر مومنین، موعظه حسنه برای مسلمانان و جدال احسن برای کسانی که در مسیر هدایت قرار ندارند بکار برده می شود.
ادْعُ إِلى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ (مردم را) با گفتههاى درست و استوار و اندرزهاى نیکو به سوى دین پروردگارت که راه دستیابى به خشنودى اوست، دعوت کن. مراد از حکمت: گفتار صحیح و درست و دلیل روشن کننده حقیقت مىباشد و به قولى منظور از آن، قرآن است موعظه حسنه: پندهایى است که دشمنان بوضوح مىدانند که تو آنها را نصیحت مىکنى و با این سخنان به آنها سود مىرسانى. وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ با روشى که از جهت نرمى و ملایمت و مدارا و حسن معاشرت بهترین طریقه بحث و مناظره است، بدون هر گونه درشتى و ناراحتى، با آنها به مناظره و بحث بپرداز تا زودتر دعوت تو را اجابت کنند.(ترجمه جوامع الجامع، ج3، ص: 431)
منابع:
1) افتخاری، اصغر. چهره دوم جهانی‌شدن. تهران، نشر مطالعات راهبردی، چاپ اول، 1380.
2) نای، جوزف. قدرت نرم. ترجمه محمد حسینی مقدم، فصلنامه راهبرد(مرکز تحقیقات استراتژیک)، ش29، پاییز 1382، صص 363-380.
3) شیخ صدوق. امالی الصدوق. بیروت: اعلمی، 1400ق.
4) طبرسی، فضل بن حسن؛ مترجمان. ترجمه تفسیر جوامع الجامع. مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1377ش، چاپ دوم.
[1] منبع غنی دین اسلام از یک سو و منبع تاریخ و تمدن کهن ایران از سوی دیگر
[2] نظریه کنش ارتباطی هابرماس برای پذیرش نظر برتر در فرآیند مذاکره و گفتگو
[3] Propaganda
[4] فارغ از برنامه ریزی برای هجمه یا عدم برنامه ریزی
در عرصه فرهنگ با توجه به پیشرفتهای حیرت‌انگیز تکنولوژی ارتباطات و بخصوص ماهواره و اینترنت، نه پرد‌ه آهنین شوروی حافظ و دافع است و نه دیوار بلند چین، زیرا همه فرهنگها تنها از طریق داد وستد با فرهنگهای دیگر سرزندگی، زایایی و نیرومندی می‌یابند. از این رو فرهنگ اسلامی- ایرانی در شرایط کنونی در صورتی می‌تواند در چالش با فرهنگهای پیش روی خود ایستادگی کند که به داد وستد دلیرانه با آنها بپردازد و به معنای واقعی کلمه، تجدید حیات کند. یعنی با تولید پیام از متن فرهنگی خود[1] و با توجه به زمینه های شناختی فرهنگ مقابل به تعامل و مذاکره بپردازد.
منظور از ارتباط دلیرانه، شجاعت در برخورد با اندیشه های دیگر است چنانکه آیه کریمه می فرماید « الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»(الزمر/18) که قطعا اندیشه برتر مورد قبول واقع می شود هر چند باید به شیوه و شکل ارائه برای مقبولیت عام هم توجه داشت[2] زیرا اندیشه برتر باید خود را مورد قبول همگان قرار دهد و برای اینکار روش ها و شیوه ها تبلیغات[3] رایج شده است.
البته شرایط امروز تبادل اطلاعات و ارتباطات بین الملل در جریانی ناعادلانه از سوی غرب به شرق هجمه آورده و در چهارچوب نظریه امپریالیسم رسانه ای، رسانه های قدرتمند غرب تلاش بر فراگیری ارزش ها و خواسته های زندگی غربی در جهان دارند و بخصوص جهان اسلام که فرهنگی برآمده از دین اسلام دارد در مقابل این جریان رسانه ای مورد هجمه قرار گرفته است[4]. پروژه هایی همچون اسلام هراسی در جریان اطلاع رسانی و فیلم های سینمایی، توهین به مقدسات در مطبوعات و تحریک افکار عمومی بر تعامل جهان اسلام با تروریسم بین المللی نشانه هایی از هجمه های برنامه ریزی شده ارتباطی-فرهنگی در رسانه های غرب است.
جریان اطلاعات در عصر حاضر سبب ایجاد تغییرات جدیدی در قدرت بین الملل شده است. جوزف نای (Joseph Nye) استاد روابط بین الملل دانشگاه های آمریکا در سال 1990 پیش بینی کرده بود که منابع قدرت در قرن 21 احتمالا تغییرات عمده ای را به خود می بیند. زیرا اثبات قدرت حتی دیگر در گروی منابع قدرت هم نیست بلکه در توانایی تغییر رفتار دولت های دیگر است. (نای، 1382: 366) قدرت نرم از دید او، شیوه ای جدید از اِعمال قدرت در مقایسه با شیوه های سنتی است که موجب می شود یک کشور کاری کند تا کشورهای دیگر، همان چیزی را بخواهند که او می خواهد. وی این را قدرت متقاعد کننده هم می خواند. از دید او، منابع قدرت نرم برای آمریکا عبارتند از جذابیت ایدئولوژیک(بمعنای جهانشمول بودن ارزش های آمریکایی)، شرکت های چند ملیتی(که تصویرگر آمریکای ایده آل هستند) و فرهنگ آمریکا.(نای، 1382: 377-378) اساس قدرت نرم بر اطلاعات، دانش و چگونگی بکارگیری و تبادل اطلاعات است.
شاید تناظری میان «تبلیغات دینی» برای اشاعه پیام دین و همچنین «صدور پیام انقلاب اسلامی» از سوی حضرت امام با مفهوم «قدرت نرم» بتوان برقرار کرد اما باید توجه داشت که تکیه تبلیغات دینی بر فهم و تعقل و بصیرت مخاطب برای پذیرش حق است در صورتی که قدرت نرم با تعریف آمریکایی آن از هیچ روشی در تحریک احساسات و گرایشات و شهوات برای تحمیل خواسته خود دریغ نمی کند. به هر حال تا نقشی فعال در چرخه ارتباطات جهانی در دو حوزه تولید پیام و ارتباط گیری با دیگران صورت نگیرد نمی توان از هجمه اطلاعاتی و فرهنگی نجات یافت.
شاید اینترنت مهمترین تکنولوژی ارتباطی است که تحولات پیچیده ای را در تعامل فرهنگ ها رقم زده است. فضای سایبر برای کارگزاران و پیام رسانان دینی موقعیتی بشمار می رود که هم جنبه های مثبت دارد و هم منفی؛ یعنی هم می تواند بعنوان فرصتی برای ایشان بوجود آید و هم تهدید و این به عملکرد ایشان بستگی دارد که تا چه اندازه در این فضا فعالیت می کنند و حضور خود را نشان می دهند.
چهار ویژگی مهم فضای مجازی: 1) افزایش تولید اطلاعات و سرعت انتقال و مبادله اطلاعات که موجب دستیابی آسان و فراگیر به آن می شود. 2) رقابت در تولید اطلاعات و جلب مخاطب بسیار شدید تر است. 3) فرستنده و مخاطب مجهولند و فقط تصویر وجود دارد، بنابراین نمی توان مابازای رفتاری در مورد اطلاعات پیدا کرد. 4) شرط بقا و زنده ماندن در محیط سایبر قدرت تعامل با مخاطبان و رقابت با دیگر تولید کنندگان اطلاعات است، بنابراین شاهد گورستان عظیمی از سایتها و وبلاگها در محیط سایبر هستیم.
ایفای نقش در این عرصه وظیفه تک تک مردم است چنانکه امام صادق علیه السلام می فرمایند: «کُونُوا لَنَا زَیْناً، وَ لَا تَکُونُوا عَلَیْنَا شَیْناً»(امالی صدوق، ص400) زینت ما در برابر دیگران باشید و موجب سرافکندگی ما نشوید... به عبارت دیگر امام علیه السلام از ما می خواهد در گفتار و کردار خود دیگران را به مکتب حق جلب کنیم. همچنین باید یکی یکی و گروه گروه اقدام کرد و ناامید نشد زیرا خداوند متعال برکت و قدرت خود را بر همین اراده ها و تلاش ها قرار داده است. « قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى»(سبأ/46) شما را تنها به یک چیز اندرز می‌دهم، و آن اینکه: دو نفر دو نفر یا یک نفر یک نفر برای خدا قیام کنید.
قدرت ایمان به خدا، اراده ها را محکم و ظاهر پولادین دشمن را کوچک می کند که بالاخره برتری حاصل می شود. «یا أَیهَا النَّبِی حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ یکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یغْلِبُوا مِائَتَینِ وَإِنْ یکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یفْقَهُونَ» (الأنفال/65) ای پیامبر! مؤمنان را به جنگ (با دشمن) تشویق کن! هرگاه بیست نفر با استقامت از شما باشند، بر دویست نفر غلبه می‌کنند؛ و اگر صد نفر باشند، بر هزار نفر از کسانی که کافر شدند، پیروز می‌گردند؛ چرا که آنها گروهی هستند که نمی‌فهمند!
و اما استراتژی اسلامی-ایرانی در جنگ نرم چه خواهد بود؟
قرآن در خطابی به پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) ارتباط مسلمانان با اهل کتاب را در رویکرد دعوت و تبلیغ ترسیم می کند: «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلى کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُون»(آل عمران/64) بگو: «اى اهل کتاب! بیایید به سوى سخنى که میان ما و شما یکسان است که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزى را همتاى او قرار ندهیم و بعضى از ما، بعضى دیگر را- غیر از خداى یگانه- به خدایى نپذیرد.» هر گاه (از این دعوت،) سرباز زنند، بگویید: «گواه باشید که ما مسلمانیم!»
آنچه که میان اسلام و دیگران پیروان ادیان مشترک است، وجود خدای یکتاست. در حقیقت این آیه می فرماید، از همین وجه مشترک آغاز کنید و بر سلطه گری سرمایه داران با نشان دادن معادله های قدرت و سلطه آنها بر دیگران، مردم را آگاه کرده و به اسلام بخوانید.
در این مسیر از حکمت و موعظه و جدال احسن استفاده کنید. «ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ»( النحل/125) با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن! پروردگارت، از هر کسی بهتر می‌داند چه کسی از راه او گمراه شده است؛ و او به هدایت‌یافتگان داناتر است.» حکمت در برابر مومنین، موعظه حسنه برای مسلمانان و جدال احسن برای کسانی که در مسیر هدایت قرار ندارند بکار برده می شود.
ادْعُ إِلى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ (مردم را) با گفتههاى درست و استوار و اندرزهاى نیکو به سوى دین پروردگارت که راه دستیابى به خشنودى اوست، دعوت کن. مراد از حکمت: گفتار صحیح و درست و دلیل روشن کننده حقیقت مىباشد و به قولى منظور از آن، قرآن است موعظه حسنه: پندهایى است که دشمنان بوضوح مىدانند که تو آنها را نصیحت مىکنى و با این سخنان به آنها سود مىرسانى. وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ با روشى که از جهت نرمى و ملایمت و مدارا و حسن معاشرت بهترین طریقه بحث و مناظره است، بدون هر گونه درشتى و ناراحتى، با آنها به مناظره و بحث بپرداز تا زودتر دعوت تو را اجابت کنند.(ترجمه جوامع الجامع، ج3، ص: 431)
منابع:
1) افتخاری، اصغر. چهره دوم جهانی‌شدن. تهران، نشر مطالعات راهبردی، چاپ اول، 1380.
2) نای، جوزف. قدرت نرم. ترجمه محمد حسینی مقدم، فصلنامه راهبرد(مرکز تحقیقات استراتژیک)، ش29، پاییز 1382، صص 363-380.
3) شیخ صدوق. امالی الصدوق. بیروت: اعلمی، 1400ق.
4) طبرسی، فضل بن حسن؛ مترجمان. ترجمه تفسیر جوامع الجامع. مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1377ش، چاپ دوم.
[1] منبع غنی دین اسلام از یک سو و منبع تاریخ و تمدن کهن ایران از سوی دیگر
[2] نظریه کنش ارتباطی هابرماس برای پذیرش نظر برتر در فرآیند مذاکره و گفتگو
[3] Propaganda
[4] فارغ از برنامه ریزی برای هجمه یا عدم برنامه ریزی
